DOĞUM DENETİMİ METOTLARI
Doğum denetimi teknikleri, gebelikten korunmak hedefiyle kullanılan metod ya da eserlerden oluşmaktadır. Bayan ya da erkek kullanımı için başka, bariyer, ilaç, cerrahi uygulama vs… metotlar bulunmaktadır. Size uygun sistem seçerken maliyet, cinsel yolla bulaşan hastalık koruyuculuğu, güvenirlik ve yan tesir profili, rahatlık ve kolay kullanım, geri dönüşlü olması üzere birçok değişken düşünülmelidir. Detaylı bilgi için doktorunuza başvurmalısınız.
Hormonal Sistemler
1. Kombine doğum denetim hapları
2. Progestin içeren haplar
3. Cilt altı implantları
4. Aylık ya da üç aylık enjeksiyonlar
5. Vajinal halkalar
6. Sonraki gün hapları
Rahim içi Araçlar
1. Bakırlı RİA(spiral)
2. Hormonlu RİA(spiral)
Bariyer Usuller
1. Kondom/ prezervatif
2. Diyafram
3. Servikal cap
4. Spermisit
Cerrahi Usuller
1. Tüplerin bağlanması
2. Vazektomi
Klasik Prosedürler
1. Bazal beden ısısı prosedürü
2. Takvim yolu
3. Geri çekme
4. Vajinal duş
Doğum denetim hapları,%97-99 sağlam. 21 gün ya da 28 gün kullanılan 2 farklı ticari uygulama biçiminde bulunur. 21 günlük olanlar kullanıldığında kutu bitiminde 7 gün orta vermek gerekirken, 28 günlük olanlarda orta vermeye gerek yoktur. Adetin birinci 5 günü içinde başlanmalı, tercihen her gün tıpkı saatlerde birer tane kullanılmalıdır. Adet döngüsünün birinci günlerinde başlanıyorsa müdafaa tesiri çabucak başlar, tekrar de birinci 1 hafta kondom üzere ek bir doğum denetim metodu önerilebilir.
Doğum denetim hapları kullanan hastalarda bilhassa birinci haplar unutulduğunda ya da 7 gün ortadan daha geç başlandığında gebelik riski artar. 1 hap unutulduğunda sonraki gün 2 hap alınmalıdır, muhafaza tesiri devam eder, 2 gün üst üste unutulursa, doğum denetim tesiri azalacağından ek bir doğum denetim yolu ile devam edilmelidir.
Doğum denetim hapları, ovulasyonu(yumurtlamayı) bloke eder, endometrium denilen rahim iç zarını yani gebelik oluşması durumunda embryonun yerleşmesi gereken tabakayı bu yerleşime uygunsuz hale getirirler, rahim ağzı salgısını ağırlaştırıp sperm geçişini zorlaştırılar. Fallop tüplerinin hareketini bozarak gebelik mümkünlüğünü azaltırlar.
Doğum denetim hapı başlanmadan evvel tercihen pap smear test yapılmalı ve rahim ağzında istenmeyen değişikliklerin olmadığı gösterilmelidir.
Doğum denetim hap avantajları: Rahim ve yumurtalık kanserlerini %50, kolon kanserini %30 azaltır. Endometrial hiperplazi(kalınlaşma) ve myomları %30, yumurtalık kistlerini %75 oranında azaltır. Dış gebelik, pelvik inflammatuar hastalık üzere derin enfeksiyon, adet düzensizlikleri, uygun huylu göğüs hastalıkları, sivilce mümkünlüğünü azaltır. Anemi(kansızlık), kemik kaybına ve romatizmal hastalıklara karşı müdafaa sağlar. Kısırlık nedeni değildir, kesildiğinde yumurtalıklar tekrar çalışmaya başlar.
Bulantı, orta kanama(ilk 3 kutu sonrası düzelmesi beklenir), adet ölçüsünün azalması(düşük doz hormon içeriğine bağlıdır), göğüslerde hassasiyet, süt üretiminin azalması, iştah artması, ödem, depresyon, halsizlik, cinsel isteğin azalması, hipertansiyon, damar içi pıhtılaşma(tromboembolizm), safra hastalıkları, rahim ağzı kanseri riskinde artış, karaciğerde adenom riski artışı,kullanım kesildikten sonra adet görmeme ve yumurtalık çalışmasında gecikme, ciltte yağlanma-pigmentasyon-akne-tüylenme-saç dökülmesi, baş ağrısı, görme bozukluğu, MI, kalp hast riski, lipid profilinde bozulmaya neden olabilir. Alt genital yol enfeksiyonlarından korumaz.
Hangi durumlarda kullanılmaz?: Gebelik, tanısı konmamış vajinal kanama, evvelki tromboemboli, kalp krizi ya da inme hikayesi olanlarda, kalp hastalıkları açısından riskli kümede olanlarda(sistemik lupus eritematozus, denetimsiz diyabet ya da hipertansiyon, 35 yaş üzeri sigara içenler, göğüs kanseri hikayesi, faal karaciğer hastaları…
Yalnızca progestin içeren haplar ekseriyetle doğum sonrası devirde doğum denetimi isteyen hastalara önerilen bir methoddur. Birebir vakitte orta yaş üzeri bayanlarda, sigara içenlerde, orak hücreli anemisi olanlarda, venöz tromboemboli yatkınlığı olanlarda, hipertansiyon-kalp kapak hastalıkları-şeker hastalığı-migren olanlarda da tercih edilebilir. Adetin birinci günü başlanır, öncesinde kombine doğum denetim hapı kullanıyorsa son haptan çabucak sonra orta vermeden başlanabilir, doğum sonrası başlanacaksa 3 hafta beklenir. 28 gün kullanılır, birebir saatte almaya dikkat etmek gerekir, alım 12 saat gecikirse hami tesirinin kaybolduğu düşünülür. Akıntıyı yoğunlaştırıp sperm geçişini engelleyerek, rahim zarını embryonun yerleşemeyeceği bir hale getirerek gebeliği pürüzler, süt üretimini etkilemez. Kilo alımı, depresyon, premenstrüel gerginlik, vajinada kuruluk, cinsel istekte azalma ve akneye neden olabilir.
Şiddetli baş ağrısı, migren, görme bozuklukları, bacak ağrısı, teneffüs derdi, göğüs ağrısı, çarpıntı, sarılık durumunda kesinlikle doktorunuza danışın.
Vajinal halkalar, %95-99 oranında gebelikten korur. Lokal uygulama rahatlığı sağlar, 21 gün vajinada kalır, sonrasında çıkartılır ve 7 gün yeni uygulama olmaz, bu ortada adet kanaması olur.
Cilt altı implantlar, cerrahi olarak yerleştirilir. %99.5 doğum denetimi sağlar. Adet düzensizliği, kilo alımı ve cerrahi olarak yerleştirilip çıkartılma üzere dezavantajları vardır. 3 yıllık müdafaa sağlayabilir, çıkartıldığında yumurtalıklar tertipli çalışmaya başlar.
Aylık ya da 3 aylık enjeksiyonlar göğüs kanseri riskini arttırmaz. %97-99 müdafaa sağlar.Doğum denetim hapları ile tıpkı methodla gebelikten korur. Adet düzensizliği(3-6 aylık uygulama sonrası adet görmeme), kilo alımı, göğüslerde hassasiyet, his durum değişikliklerine neden olabilir. Aylık enjeksiyonları kombine doğum denetim hapının depo formu, 3 aylık olanları ise yalnızca progesteron içeren hapların depo formu olarak düşünebilirsiniz. Adetin birinci 5 günü içinde uygulanırlarsa doğum denetimi tesiri 48 saat sonrasında başlar, rastgele bir gün yapıldığında ise birinci 2 hafta ek bir prosedürle korunmak gereklidir. 3 aylık enjeksiyonlar uzun müddet kullanımda kemik erimesi riskini arttırabilir. Uygulama kesildikten sonra da çabucak yumurtalık işlevleri başlamayabilir yani gebelik eldesinde gecikme olabilir.
Spiraller >%97 doğum denetimi sağlar. Plastik gövdeye bakır sarmalı ile üretilir, T halindedir. 5-10 yıl müdafaa sağlar. İçeriğindeki bakır rahim içinde tepkiye neden olarak sperm geçişini mahzurlar, endometriumdaki tepki nedeniyle embryo yerleşemez ve canlılığını koruyamaz. Hormonlu spiraller tıpkı vakitte rahim ağzı salgısını yoğunlaştırıp sperm geçişine müsaade vermezken rahim iç kısmının da embryo yerleşimine uygunsuz hale gelmesini sağlar. Spiral uygulaması, jinekolojik masaya alınan hastanın uygulama alanı paklığını takiben tercihen ultrasonografi eşliğinde rahim içerisine hasta adetli iken yapılır. Süreç sırasında ya da sonrasında kramp ya da sancı olabilir. Yerleştirildikten sonra kayma mümkünlüğü %1-4. Adet sistemi değişiklikleri ve adette kramp olabilir. Cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı muhafaza sağlamaz. Son yapılan çalışmalarda çoklu partner olmadığı sürece enfeksiyon riskini arttırmadığı gözlenmiştir. Adet gecikmesi, kasık ya da sırt ağrısı olursa kesinlikle doktorunuza başvurmalısınız.
Emziren anneler, enfeksiyonu olmayan bayanlar, tekrarlayan enfeksiyon açısından risk altında olmayan kadınlar(çoklu partneri olmayanlar), sigara içenler, damar tıkanıklığı açısından risk altında olanlar spirali inançla kullanabilirler.
Kondom, mekanik bariyer sağlayarak yumurta ve spermin bir ortaya gelmesini pürüzler. %88-97 muhafaza sağlar, spermisitle birlikte kullanıldığında bu oran %99’a çıkar. Tıpkı vakitte bu mekanik bariyer tesiri ile bayanı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı da korur. Ereksiyonda penise takılır. Ucunda boşalma için 1-2cm boşluk bırakılmalıdır. Son kullanma tarihi üzerinde yazan tarihten 5 yıl sonrasıdır. Su bazlı kayganlaştırıcı ile birlikte kullanım önerilir. Bayan kondomları da vajina içerisine rahim ağzına yerleştirilip bariyer yolla spermin rahim ağzına iletilmesini mahzurlar. 8 saatten uzun içeride bırakılmamalıdır. %95 koruyuculuk sağlar. Extra lubrikasyon gerektirir. Erkek ve bayan kondom birlikte kullanımı önerilmez, tekrar kullanım önerilmez.
Vajinal diyafram, spermisit kullanımı ile birlikte vajinaya yerleştirilir. Münasebetten 18 saat öncesinde yerleştirilir ve toplamda 24 saat vajinada kalabilir. %20 başarısızlık oranı mevcuttur. Latex alerjisi olanlar, rahimde sarkma olanlar, tekrarlayan İYE hikayesi olanlar kullanamaz.
Servikal başlık, diyafram gibisi rahim ağzı kılıfıdır. Bağ öncesi tekrar iç kısma spermisit uygulamasını takiben rahim ağzına yerleştirilir. 48 saate kadar kalabilir. Bağlantıdan sonra en az 6 saat yerinde kalmalıdır. %80-91 civarında koruyuculuğu vardır.
Spermisitler, vajinada spermi öldüren kimyasallardır. Tek başına kullanıldığında doğum denetimi %76 sağlar, o yüzden kondom ya da diyafram üzere ek yollarla birlikte uygulanması gerekir. Uygulama sonrası 6 saat duş alınmaz. Yanma hissine neden olabilir.
Cerrahi olarak ise bayan hastada tüplerin bağlanması doğum denetimi sağlar. Başarısızlık oranları %0.8-3.7 ortasında değişir. Adet nizamında zahmete neden olabilir. Doğum sonrası birinci 48 saat içinde göbek deliği yakınından ufak bir kesi ile tüpler bağlanabileceği üzere 6 hafta sonrasında açık ya da kapalı(laparoskopik) olarak da tüpler bağlanabilir.
Cerrahi olarak erkekler de vazektomi yaptırabilir. Başarısızlık oranı %0.1 civarındadır.
Klâsik sistemlerden geri çekme metodu, boşalma olmadan erkek cinsel organının vajinadan çıkartılması olarak tanımlanır. Muvaffakiyet oranı %80 civarındadır, yani bu prosedürle korunan 5 bayandan 1 tanesi hamile kalmaktadır. Erkekler için denetimi hayli sıkıntı bir sistemdir. Ereksiyondaki penisten gelen orgazm öncesi az ölçü semen dahi cinsel yolla bulaşan hastalık ve gebelikle sonuçlanabilir. İlgi sonrası duş ile vajinanın yıkanması aktif bir doğum denetim metodu değildir, çünkü ejakülasyon(boşalma) sonrası 90 saniye içinde sperm, servikal mukusta tespit edilmiştir. Emzirme müddetince korunma ise faal emziren lohusalarda birinci 6 ay yüksektir, başarısızlık %0.9-1.2 civarındadır, ama bu oran 12.ay civarında %7.4’e çıkabilir. Takvim metodu ise yumurtlama vaktinin hesaplanıp o periyotlarda münasebete girilmemesi temeline dayanır. Muvaffakiyet oranı %75-91 ortasında değişmekle birlikte sistemsiz adet kanama hikayesi olan bayanlarda sağlam bir sistem değildir. 28 günde bir adet gören bir bayan, 8-17.günler ortası alakaya girmeme biçiminde planlama yapılır. Sperm ömrünün 3 gün olduğu düşünüldüğünde kestirimi yumurtlama tarihinin 3 gün öncesi ve sonrası gebelik açısından tehlikeli devirdir ve bu periyotta alakada bulunmamak gereklidir. Bazal beden ısısı takip edilip yükselme olduktan sonra adete kadar ilgiye girmeme uygulanabilir. Akıntı karakteri şeffaf ve akışkan olduğu devirde bağlantı kesilip akıntı ağırlaşıp yoğunlaşınca tekrar başlanması halinde bir doğum denetim metodu uygulanabilir. Yumurtlama devrini gösteren testleri kullanarak da tehlikeli devir tespit edilip o devirde alaka kesilebilir.
Epidemiolojik çalışmalar gösteriyorki takvim metodu ile korunan yani periyodik ilgi kesilmesi uygulayan ailelerde metodun başarısızlığı durumunda gebeliklerde anensefali ve down sendromu üzere durumların daha sık karşılaşılıyor. Bu durumun da geç döllenmeye bağlı aneöploidi ya da poliploidi üzere kromozom sayı anormalliklerinden kaynaklanabileceği vurgulanmıştır.
Alakaya girmeme de bir doğum denetim tekniğidir.%100 koruyan tek usuldür.
Acil kontrasepsiyon hedefli sonraki gün hapları birinci 72 saat içinde tesirli olabildiği üzere birinci 5 gün içerisinde spiral de uygulanabilir. %75-84 aktifliği vardır. Bulantı, karın ağrısı, halsizlik, başağrısı, baş dönmesi ve göğüste hassasiyet yapabilir.
Kaynak: Tabip Sitesi https://www.doktorsitesi.com/blog/makale/dogum-kontrolu-yontemleri 6U5H2J1S1K4D2